Fráfærur í Suðursveit
Grein eftir Steinþór Þórðarson Hala, birtist í jólablaði Tímans 1943
Fráfærudagurinn var einn af merkisdögum í mínu byggðarlagi. Það var hlakkað til hans dagana á undan, eins og til jólanna. Tilhlökkun eldra fólksins var
bundin við vaxandi björg í búið, sem þá var oft þörf á þeim tíma árs, en okkar unglinganna við smalamennsku, yfirsetu lambanna og fleira. Nú eru liðin 15 ár síðan ég var síðast við fráfærur. – Ætla ég því að rifja upp ýmisleg tfrá fráfærunum, eins og þær voru framkvæmdar í mínu byggðarlagi.
Fyrst þegar ég mundi eftir var stíað eins og það var kallað.
Var það undirbúningur undir fráfærurnar og stóð hálfan mánuð, og var gert á þann hátt, að ærnar og lömbin voru rekin í rétt á kvöldin, lömbin tekin frá ánum yfir nóttina og byrgð í húsi , sem stóð við réttina og var kallað stekkur, en umhverfið kringum réttina var kallað Stekkjatún eða Stekkjaból.
Það var föst venja að vakna snemma á stekkinn, eins og það var kallað. Mikið var eftirsótt af unglingunum að mega fara með fullorðna fólkinu og vera viðstaddur þegar lömbunum var hleypt til ánna við stekkinn. Það var mikill óður í ánum í kringum stekkinn, þegar komið var þangað á morgnana, en þó tók yfir þegar lömbunum var hleypt út, og allt fór að jarma sig saman. Og það var nú einmitt þetta, sem við krakkarnir sóttumst eftir að heyra, hávaðann á stekknum og sjá ærnar taka lömbin sín. Áður en lömbunum var hleypt til ánna, var mjólkað það bráðasta úr þeim. Eftir að ég var orðinn nokkuð vaxinn unglingur, lagðist niður að stía, nema kannski eina eða tvær síðustu næturnar fyrir fráfærur. Ekki er mér fyllilega ljóst hvers vegna var stíað. Þó held ég að það hafi verið þrennt, sem gerði það að verkum og mun aðalástæðan hafa verið að það var hægara að halda ánum í heimahögum til fráfærna á daginn. Var auðveldara að gæta þeirra, en stekkjabólið geymdi þær á nóttunni, og var þá talað um að ærnar hlypu um stekk. Í öðru lagi var stíað til að fá mjólkina úr ánum og í þriðja lagi var talið að lömbunum færi betur fram, ef stíað var. Ekki var fráfærudagurinn alveg ákveðinn dagur, en oftast var hann um sömu mundir, frá ellefta sunnudegi í sumri til ellefu vikur af sumri.Þá var búið að fara með ullina til kaupstaðar og næsta skrefið var þá fráfærurnar, áður en sláttur byrjaði, sem venjulegast var þá tólfta laugardaginn í sumri.
Ekki hafði allur almenningur ástæður til að hafa mikla tilbreytingu í mat fráfærudaginn. Þó var á þeim bæjum, sem ég þekkti til, gefinn rúsínuvellingur, og á síðustu árum fráfærnanna var haft kaffi og sætabrauð, áður en smalamennskan hófst. Í mínu byggðarlagi voru fjórir eða fimm bæir saman með fráfærurnar. Voru lömbin setin og rekin sameiginlega af öllum bæjunum á staðinn, þar sem yfir þeim var setið.
Af stekkjabólinu eða fráfærustaðnum var um hálfs annars klukkutíma gangur þangað, sem lömbin voru setin. Var það í svokölluðu Breiðabólsstaðarfjalli sem er afréttarland Breiðabólsstaðarbæja. Í því fjalli var skógur töluverður og hlýlegt umhverfi. Voru lömbin vöktuð þar á daginn, en að nóttunni byrgð í svokölluðum Rannveigarhelli. Kletturinn, sem hellirinn gengur inn í, heitir Hellisklettur. Er hann á að giska 20-30 metra hár en 100 metrar á lengd eða þar um. Er þar neðsta klettabelti í Breiðabólsstaðarfjalli milli Rauðár og Langakletts. Við vesturenda klettsins er stórvaxnasti skógur í fjallinu. Var þar síðast skógað, nema það sem hefir verið grisjað, síðan, um 1904. Þá var þessi torfa, sem nú ber mesta skóginn, að heita mátti alveg slegin, svo að varla sást skógarangi þar. Nú munu hæstu hríslurnar vera 5-7 metra háar. Uppi á klettinum er sléttur flötur með talsverðri skógartorfu. Norðan við klettinn rennur á, sem heitir Hellisá. Beint á móti dyrum Rannveigarhellis er foss í ánni, um 10 metra frá dyrum hans. Var það mikið yndi fyrir okkur krakkana, kvöldið sem við fengum að reka lömbin, að standa á klettinum gegnt fossinum og horfa á hvítfyssandi vatnið, þar sem það féll í bylgjum niður klettinn. En vissara þótti, að einhver fullorðinn stæði við hlið okkar, til þess að gæta þess, að við steyptum okkur ekki ofan í gljúfrið.
Rannveigarhellir gengur inn í austurenda Helliskletts. Neðan við hellinn er brött grasbrekka og heitir Hellisból. Neðst í bólinu tjölduðu þeir sem yfir lömbunum sátu, en sumum fannst það nokkuð ógætilegt, því vel gátu steinar losnað úr klettinum og hrapað á tjaldið. Víðastur er Rannveigarhellir að framan, líklega um 5 metra, og kringum mannhæð fremst, en fer fljótt lækkandi. Mætast veggir hans og hvelfing í mjóu opi, er má vel smjúga í gegnum með því að skríða. Er það op, sem næst 3-4 metra frá dyrum. Innan við þessi þrengsli sem er rúm alin á lengd, hækkar hellirinn aftur og víkkar. Getur maður um það bil staðið uppréttur þar inni, en ekki man ég vel, hvað þessi hluti hellisins er víður eða langur, en gæti þó trúað, að hann væri vel faðmur á hvorn veginn. Þessi innri hluti hellisins heitir Baðstofa. Út í annan hliðarvegginn gengur stallur. Sú þjóðsaga hefur orðið til, að þessi stallur sé rúmstæði skessunnar sem einu sinni átti að hafa byggt þennan helli og hafi hún meitlað stallinn í bergið. Á hellirinn að bera nafn skessunnar.
Önnur þjóðsaga er um það, að hellirinn hafi fengið nafn af stúlku sem Rannveig hét. Átti hún að hafa gert eitthvað fyrir sér og hafst svo við þarna í hellinum um tíma. Ekki þótti allt hreint við þennan helli og óráðlegt þótti að moka hann út, því sá átti vísan fjárfelli, sem gerði það. Fyrir því voru fleiri en eitt dæmi. Rétt neðan við Rannveigarhelli er lítill skúti undir klettinum. Þar sváfu þeir um tíma á nóttum, sem sátu yfir lömbum í Breiðabólsstaðarfjalli, en svo höfðu þeir erfiða drauma, að ekki þótti fært að sofa þar. Úr Rannveigarhelli áttu að liggja opin göng í helli vestur í Fellsfjöllum, sem heitir Brúsi. Er álíka vegur milli þessara hella og úr Hveragerði að Elliðaám. Til sannindamerkis um þetta var talið, að köttur hefði sést fara inn í Brúsa og koma út um Rannveigarhelli. En svo átti hann að hafa komist neðarlega og næst því heitasta, að rófan var mjög sviðin á honum.
Fráfærudagurinn var fyrst og fremst valinn með tilliti til þess, að veðrið væri gott. Það þótti ófært að byrja fráfærurnar í rigningu eða rigningarlegu. Rigning eftir fráfærurnar orsakaði það, að ærnar misstu nyt og var skituhættara. Fráfærudaginn var byrjað að smala ánum til fráfærna úr miðjum degi. Allir sem gengið gátu, fóru til réttarinnar, enginn var svo vesall, ef hann á annað borð komst í réttina, að hann gæti ekki veitt einhverja aðstoð. Oft var mikill eltingarleikur að koma fénu í réttina. Lömbin vildu ekki fylgja hópnum inn og þutu frá réttinni. Það gat tekið marga klukkutíma að ná aftur í lömbin, og það kom fyrir að taka varð eitt og eitt ,,á hundum” og það átti nú við okkur strákana í byggðarlaginu. Því fylgdi svo mikill hávaði og læti, sem var að skapi okkar uppivöðsluára. Þegar í réttina var komið, gengu húsbændur eða aðrir ráðamenn heimilanna um réttina og athuguðu lömbin, hvað mörg af þeim væru fráfærandi, þau máttu helst ekki vera yngri en fjögurra vikna, til þess að hægt væri að færa þau frá. Þó kom það fyrir, að þriggja vikna lömb, þroskamikil, voru færð frá en þau voru alltaf lélegri af fjalli. Þegar fráfærulömbin höfðu verið valin, var hraðað sér að komast af stað með þau. En fyrst varð þó að hefta þau með mjúku ullarhafti á framfótum. Var það gert til að hægara væri að koma þeim frá réttinni og losna við mesta
eltingarleikinn við þau. Jafnóðum og lömbin voru heft voru þau sett í dilk, sem var við réttina. Meðan lömbin voru dregin voru aðrir að týgja hestana handa þeim, sem áttu að reka lömbin. Það gerðu svo margir sem hesta höfðu og það kom víst fyrir að krakkar tvímenntu. Þegar að þessum undirbúningi var lokið, var haldið af stað. Og nú hófst eltingarleikurinn við lömbin. Var hann oft erfiður fyrsta sprettinn frá réttinni. Jafnóðum og lömbin þreyttust í höftunum voru þau tekin af þeim og flest höfðu þau stutt farið, áður en þau voru orðin haftlaus. Sól var runnin fyrir stundu, þegar komið var með lömbin í fjallið, þar sem átti að sitja þau.
Þegar búið var að byrgja lömbin, var þeim, sem lömbin áttu að sitja, hjálpað til að tjalda og koma fyrir því, sem þeir höfðu með sér. Var það einn maður af hverjum bæ eða fjórir til fimm menn. Voru þeir útbúnir með nesti til þriggja daga. Þann tíma voru lömbin setin, en rekin á fjórða degi lengra upp í fjallið. Valið var það besta af mat, sem til var í húsum, handa þeim, sem yfir lömbunum sátu. Einu sinni, þegar ég sat yfir, óskaði ég eftir að fá soðköku með mér í nesti. Þetta var veitt. En í flutningunum höfðu umbúðirnar bilað af kökunum, svo þær hröngluðust í loðnum hamppoka sitt í hverju lagi. Þetta varð nú ekki þrifalegur matur eftir svona útreið, þó reyndi ég að éta eitthvað af þeim en svo mikla andstyggð fékk ég á soðköku eftir þetta, að ég mátti ekki sjá hana. Þegar þeim hafði verið hjálpað að búa um sig, sem yfir áttu að sitja, voru þeir kvaddir með virktum, óskað góðrar líðanar og ánægjulegs lífs meðal fjallabúana.
Aldrei var riðið eins hart í mínu byggðarlagi og fráfærukvöldið, þegar haldið var heim úr Staðarfjalli(eins og það er oftast kallað, þó að ég hafi nefnt það hér að framan Breiðabólsstaðarfjall) Geystist þá hver fram fyrir annan, uns heim var komið. Morguninn eftir fráfærudaginn var snemma vaknað til þess að mjólka ærnar. Voru þær þá reknar í sömu réttina og kvöldið áður og mjólkaðar þar. Allar héldu þær sig við stekkinn um nóttina. Þurfti því ekkert að hafa fyrir smalamennsku þann morgun. Þennan morgun kom venjulegast fremur lítið úr ánum, og var það kallað sáramálið. En næsta kvöld var kallað fíflamálið. Það mál kom mest úr ánum allan mjaltatímann, og þótti gott, ef mörk kom þá úr ánni til jafnaðar. Ærnar voru mjólkaðar í svokölluðum færigrindum. Þær voru gerðar á þann hátt, að þrjú borð, fimm til sex þumlunga breið og 3-4 álnir á lengd, voru negld á uppistöður eða oka, sem kallaðir
voru. Síðan voru grindurnar bundnar saman á okunum, hver við aðra, annað hvort með vír eða kaðli, og látnar mynda hring, en teknar opnar á einu horninu, þegar inn í þær var rekið eða út úr þeim hleypt. Daglega eða jafnvel tvisvar á dag voru þær færðar til eftir því, hvað mikið tað safnaðist í þær. Tala grindanna fór eftir því, hvað margar ær vor mjólkaðar í þeim. Ærnar voru mjólkaðar bæði kvölds og morgna fram yfir miðjan september, Eftir það voru þær mjólkaðar einu sinni á dag til októberbyrjunar. Tvær mjaltir voru þær mjólkaðar út ágúst á hverju máli og var það
kallað fyrir og eftir mjölt. Til þess að þekkja þær ær sem mjólkaðar voru í hverri mjölt, var fingri drepið ofan í mjólkurskjóluna og slett á hrygg hverrar ær, sem mjólkuð var. Aftari slettan táknaði fyrri mjölt en sú fremri seinni mjölt. Venjulegast var ánum smalað kl 9. á morgnana og 8 á kvöldin. Einhvern af síðustu dögunum, sem ærnar voru mjólkaðar, átti smalinn ráð á mjólkinni. Var mjólkin þá soðin, og var það kallað sauðaþykkni, eða honum var gerður ágætlega góður grautur úr henni. Gaf hann öllu heimafólkinu af þessari kræsing með sér.
Við fráfærurnar eru bundnar ýmsar minningar liðinna ára, þó að það slægi á strengi tilfinninga hjá sumum að sjá lömbin tekin frá mæðrunum og rekin vægðarlaust frá þeim, þá var það bót í máli, að fráfærulömbin fengu oftast að lifa að haustinu og það var þeim nokkur huggun, sem höfðu tilfinningar með þeim.
Fráfærurnar hafa horfið úr okkar atvinnuháttum eins og margt fleira með breyttum tíma. Mér þótti það alltaf í samræmi við sveitalífið, þegar ær voru reknar á kvíaból. Þess vegna sé ég eftir, að þær skuli hafa lagst niður.
Steinþór Þórðarson Hala -Birtist í jólablaði Tímans1943